سه تار از ساز های زهی و مضرابی موسیقی ایرانی است که با ناخن انگشت اشاره دست راست نواخته می شود. این ساز، دارای ۴ سیم از جنس فولاد و برنج است که به موازات دسته، از کاسه تا پنجه کشیده شده اند. سه‌تار دارای ۲۵ پرده قابل حرکت از جنس روده حیوانات یا ابریشم است. صدای آن ظریف و تو دماغی و تا حدودی غمگین است سه تار پیشتر هم‌خانواده با سازهایی چون دوتار و تنبور بوده است و امروزه به تار بسیار نزدیک تر است. در موسیقی دستگاهی ایران استفاده از سه تار بسیار رواج دارد؛ گرچه بیشتر برای تک نوازی مورد استفاده قرار می گیرد.
نوازندگان سه تار برای اجرای آن، در حالت نشسته روی زمین یا صندلی، کاسه ساز را به صورت مورب و با زاویه ۴۵ درجه روی ران راست قرار داده و با سر انگشتان دست چپ روی پرده ها (دستان ها) روی دسته سه تار حرکت می کنند و با انگشت اشاره دست راست خود به سیم ها ضربه می زنند. معمولاً برای نوازندگی فقط انگشتان اشاره، میانی، حلقه و در بعضی موارد انگشت کوچک دست چپ استفاده می شوند اما در آثار استادان، استفاده از انگشت شست برای پرده گیری روی سیم بم نیز کاربرد دارد. در حین نوازندگی سه‌تار، می توان با زخمه زدن نزدیک به خرک، صدا را کمی زبر و خشن کرد؛ و با انجام این کار نزدیک به گلوی ساز، صدایی نرم و ملایم و اصطلاحاً پخته‌تر تولید می شود.
در ساخت ساز سه‌تار از چوب (معمولا گردو و توت) برای بدنه، صفحه و دسته از فلز (برنج و فولاد) برای سیم‌ها و از استخوان برای تزئینات دسته، شیطانک و گاهی اوقات سیمگیر استفاده می شود.
ساز سه تار دارای دو قسمت کاسه و دسته است. خرک روی صفحه و سیم گیر در انتهای کاسه قرار دارد به‌گونه‌ای که اگر ساز ایستاده روی زمین باشد سیمگیر با زمین در تماس خواهد بود. در انتهای دسته پنجه قرار دارد که محل قرارگرفتن گوشی ها یا ابزارهای تنظیم کوک است. سه‌تار در مقایسه با تار فاقد جعبه گوشی است و گوشی ها روی سر پنجه سوار شده اند و داخل آن نیستند.
اجزاء
سیم‌ها: سه تار دارای چهار سیم است.
کاسه: کاسه سه‌تار از نظر ساختاری مانند کاسه عود یا تنبور بوده ولی کوچک تر از آنها و گلابی شکل است. درازای کاسه سه‌تار از ۲۶ تا۳۰ سانتی‌متر، پهنای آن به تناسب بین ۱۲ تا ۱۶ سانتی‌متر و ژرفایش نزدیک ۱۳ سانتی‌متر است و معمولاً از چوب توت یا گردو ساخته می شود. ساختار کاسه، هم می تواند یک تراش یک تکه از چوب باشد و هم از ترک های جداگانه و به هم چسبیده ساخته شده باشد.
صفحه: روی کاسه سه‌تار با تخته‌ای نازک از چوب پوشیده شده است که به آن صفحه گفته می‌شود. صفحه دارای سوراخ‌هایی برای خروج صدا است و معمولاً دست راست نوازنده روی آن قرار می‌گیرد اما در مواردی خاص برای افراد چپ دست، عکس این مورد صادق است.
دسته: درازای دسته ۴۰ تا ۴۸ سانتی‌متر و قسمتی که گوشی‌ها در آن تعبیه می شوند ۱۲ سانتی‌متر و پهنای دسته ۳ سانتی‌متر است. بعضی از سازندگان برای زیباتر شدن و همچنین برای افزایش عمر مفید ساز، از نوعی استخوان که معمولاً استخوان شتر است برای پوشاندن دسته استفاده می کنند.
خرک: خرک قطعه‌ای است متحرک که روی صفحه و به فاصله سه انگشت از انتهای کاسه قرار دارد. عرض خرک سه‌تار بین ۵ تا ۶ سانتی‌متر و ارتفاع آن کمتر از ۱ سانتی‌متر بوده و از جنس چوب ساخته می شود. سیم ها پس از عبور از شیار های کم‌عمق روی خرک از طول دسته عبور کرده و توسط شیطانک به گوشی ها می رسند.
سیمگیر: سیمگیر در بخش پایانی کاسه ساز قرار دارد و برای نگهداری سیم ها استفاده می شود. در گذشته سیمگیر را بیشتر از جنس استخوان می ساختند، اما امروزه نوع چوبی آن معمول‌تر است.
شیطانک: شیطانک بین قسمت اصلی دسته و پنچه ساز قرار می گیرد و جنس آن از استخوان و یا پلاستیک است. کاربرد شیطانک در هدایت و تقسیم بندی سیم ها در قسمت بالای دسته می باشد.
گوشی: سیم از یک طرف به سیم گیر در انتهای کاسه و از طرف دیگر به گوشی های کوک شونده در انتهای دسته ساز بسته می شوند. با چرخاندن گوشی ها می توان ساز را کوک کرد.
پرده: پرده ها نخ های باریکی از جنس روده حیوانات و یا ابریشم هستند که در عرض دسته سه‌تار به صورت سه‌لایی و چهارلایی بسته می شوند و وظیفه تقسیم بندی فواصل موسیقایی را بر عهده دارند. تعداد پرده‌ها ۲۶ عدد است که یکی از آنها قبل از شیطانک بسته می‌شود و فاصله آن با شیطانک در صدای سه تار مؤثر است.
سه تار از سازهای بسیار پرکاربرد و مورد علاقه در موسیقی اصیل ایرانی است و نوازندگان بسیاری به آن روی آورده اند و آن را با مهارت کامل می نوازند. نام بردن از همه آنها در اینجا ممکن نیست و تنها برای نمونه به نام برخی از نوازندگان برجسته پیشکسوت و کنونی اشاره می شود.
برخی از نوازندگان پیشین: میرزا عبدالله- درویش خان- ابوالحسن صبا- نور علی برومند- ارسلان درگاهی- یوسف فروتن- سعید هرمزی- داریوش صفوت- احمد عبادی- جلال ذوالفنون- محمدرضا لطفی- پرویز مشکاتیان
برخی از نوازندگان مطرح کنون: حسین علیزاده- داریوش طلایی- داریوش پیرنیاکان- مجید درخشانی- کیوان ساکت- حمید متبسم- مسعود شعاری- بهداد بابایی
آموزشگاه موسیقی سپاهان سینا
آموزشگاه سپاهان سینا
آموزشگاه موسیقی اصفهان